Abstrakt: W ramach transformacji ustrojowej prawo odegrało kluczową rolę w zdefiniowaniu nowej normalności. To za pomocą szeroko zakrojonych, projektowanych zmian w strukturze prawnej doszło do reorientacji rzeczywistości społeczno-politycznej na demokrację liberalną i uwolnienie rynku. Dotychczasowa historia postkomunistycznej Polski wręcz narzuca pytanie o to, na ile transformacja miała na celu demokratyzację i spełnienie obietnicy wolności złożonej obywatelom, a na ile priorytetem było zbudowanie podwalin dla gospodarki kapitalistycznej. To pytanie jest szczególnie istotne, gdy weźmiemy pod uwagę funkcję prawa w procesie uwłaszczania i nowej akumulacji pierwotnej w ramach zachodzących przemian, które przełożyły się na głębokie, wciąż odczuwalne nierówności.

Abstrakt: W moim wystąpieniu przedstawię sytuację publicznych stołówek na polskich uniwersytetach w latach 1989-1999. Omówię proces komercjalizacji i prywatyzacji zasobów uniwersytetów, który w konsekwencji doprowadza do zmniejszenia liczby stołówek. Na podstawie zebranych materiałów badawczych z prasy ogólnopolskiej i lokalnej zaprezentuję ofertę żywieniową w publicznych stołówkach we wskazanych latach, a także ceny posiłków, w zestawieniu z ogólnymi kosztami życia oraz dostępną pomocą socjalną, taką jak dopłaty do posiłków lub stypendia. Po przeprowadzeniu analizy tekstów omówię też obraz stołówek opisywany w mediach, ich stan techniczny i higienę oraz pełnione funkcje (np. integracyjna). Opiszę też nawyki żywieniowe studentów, opierając się na wzmiankach prasowych dotyczących tego tematu.

Abstrakt: W referacie zaprezentowane zostaną wyniki analizy materiałów archiwalnych z lat 1989–1999 dotyczące sytuacji materialnej studentów Uniwersytetu Łódzkiego. Szczególny nacisk zostanie położony na system stypendialny, mechanizmy wsparcia finansowego, takie jak dopłaty do akademików i stołówek, oraz infrastrukturę socjalną uczelni. Badanie umożliwia rekonstrukcję ówczesnych warunków życia studentów i dostarcza podstaw do refleksji nad zmianami w polityce socjalnej szkolnictwa wyższego w Polsce.

Abstrakt: Transformacja ustrojowa w Polsce, rozpoczęta w 1989 roku spowodowała wzrost nierówności społecznych, poziomu bezrobocia oraz pauperyzację społeczeństwa (Kowalik, 2009; Kieżun, 2012). Cięcia budżetowe dotyczyły wszystkich sektorów państwowej gospodarki, jednak szczególne ograniczenia nakładów finansowych dotknęły systemu szkolnictwa wyższego (SW). Znacznie zmniejszono zaplecze socjalne na publicznych uniwersytetach i próbowano ograniczyć odpowiedzialność państwa za prowadzenie pomocy materialnej dla studentów. W 1995 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej przedstawiło pomysł wyodrębnienia akademików i stołówek z majątku uniwersyteckiego oraz przekazania ich w zarząd Agencji ds. Pomocy Materialnej dla Studentów. W referacie, przedstawię rolę jaką miała pełnić proponowana przez MEN instytucja w SW oraz jej potencjalny wpływ na sytuację materialną studentów. Na podstawie wyselekcjonowanych artykułów o protestach oraz ich kontekście, pozyskanych z wykorzystaniem analizy wydarzeń protestacyjnych (Hutter, 2014) oraz analizy sprawozdań z posiedzeń Komisji Edukacji, Nauki i Postępu Technicznego, określę sytuację materialną studentów, regulacje prawne ją kształtujące, organizacje, które brały udział w obronie warunków materialnych studentów i chronologię wydarzeń.

Abstrakt: Powstający na początku lat dziewiećdziesiątych w ramach Komitetu Badań Naukowych mechanizm powiązania wyników ewaluacji badań naukowych z finansowaniem nauki miał w zamyśle autorów stać się potężnym narzędziem transformacji polskiej nauki. Transformacji prowadzonej zgodnie z zasadami społecznego darwinizmu – konkurencji o ograniczone zasoby, która oddzieli ziarna od plew i wyłoni doskonałą naukę z morza przeciętności i przeżytków poprzedniego ustroju. Ta przyspieszona wizja forsownej modernizacji polskiej nauki szybko jednak zderzyła się z brutalną rzeczywistością szerszego kryzysu. Kryzys finansów publicznych utrudnił realizację tego celu, zagrażając istnieniu nawet tych naukowców, którzy mieli być beneficjentami zmian. Celem tego wystąpienia będzie prześledzenie kluczowych wydarzeń składających się na tę historię, a przede wszystkim przyjrzenie się zmianom w samej ewaluacji.

Abstrakt: Wystąpienie koncentruje się na analizie dyskursu przedstawicieli Komitetu Badań Naukowych (KBN) w latach 1989–1995, prezentowanego na forum Komisji Edukacji, Nauki i Postępu Technicznego. Głównym celem jest zbadanie kluczowych wątków kształtujących politykę naukową w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Analiza obejmuje trzy główne wymiary. Po pierwsze, doskonałość naukowa – badanie dyskursu, który naturalizuje określony obraz nauki, uwzględniając relacje między naukowcami, wartości naukowe oraz rolę publikacji w zagranicznych czasopismach jako miary wkładu polskiej nauki w naukę światową. Po drugie, “terapia szokowa” w nauce – analiza procesu demontażu materialnych podstaw nauki z okresu PRL-u i ich zastępowania nowymi mechanizmami rynkowej konkurencji, opartymi na ocenie, często wyrażanej poprzez metafory darwinizmu i selekcji naturalnej. Po trzecie, finansowanie nauki – omówienie kryteriów oceny i mechanizmów finansowania, zarówno instytucjonalnego, jak i grantowego, oraz ich wpływu na kształt polskiej nauki. Celem wystąpienia jest ukazanie, w jaki sposób dyskurs KBN wpływał na kształtowanie polityki naukowej w kluczowym okresie transformacji, odzwierciedlając zarówno wyzwania, jak i konflikty związane z modernizacją polskiej nauki.

Abstrakt: Prestiż i widzialność na gruncie pod wieloma względami krańcowo różnych koncepcji socjologicznych – vide prace Pierre’a Bourdieu (1988) i Roberta Mertona (1973) – uchodzą zgodnie za podstawowe wartości, o które zabiegają w swojej działalności pracownicy naukowi. To właśnie z tego powodu współczesne uniwersytety bywają traktowane jako „maksymalizatorzy prestiżu” (Marginson 2009, Kwiek 2021), a on sam przyjmuje miano głównej, choć kłopotliwej nagrody w akademickiej grze o uznanie, szacunek czy reputację. Dla wielu komentatorów samo istnienie „ekonomii prestiżu” (English 2013) to jeden z dowodów na wyjątkowość sektora akademickiego, rodzaj bezpiecznika, dzięki któremu nie podlega on w pełni kolonizatorskim zapędom kapitału. Zdaniem innych (Cook 2022, Szadkowski 2023) jest zupełnie odwrotnie – prestiż, zwłaszcza w połączeniu z wewnętrznymi dla pola nauki mechanizmami miary (indeksy cytowań, rankingi), przedstawia się jako forpoczta kapitalizmu akademickiego, służąc współcześnie niemal wyłącznie pogłębianiu i reprodukcji istniejących podziałów w sektorze szkolnictwa wyższego.

W niniejszym wystąpieniu, idąc tropem drugiej z przedstawionych interpretacji, zamierzam poddać krytycznej analizie „International Visibility Project” (2019-2021) – dwuletni projekt koordynowany przez Fundację Edukacyjną „Perspektywy” z udziałem 20 rodzimych szkół wyższych i w partnerstwie z KRASP i MNiSW w celu m.in. „zwiększenia postrzegalności (visibility) i budowania wizerunku polskich uczelni na arenie międzynarodowej”, wykształcenia kompetencji rankingowych wśród kadr instytucji partnerskich i „podniesienia pozycji (…) polskich uczelni w międzynarodowych rankingach akademickich”. Skupiając się na sprzecznościach wpisanych w produkowany w projekcie dyskurs i jego ewentualnych materialnych efektach (por. Foucault 1977, Howarth 2008), jak również słabościach wyłaniającej się w tym wypadku polityki widzialności, podejmę wstępny namysł nad miejscem Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy” w peryferyjnej sieci pośredniczącej odpowiedzialnej za łączenie polskich uczelni ze światem kapitalistycznych korporacji. Asumpt do tego daje m.in. współpraca z innymi elementami sieci – np. Elsevierem czy Clarivate Analytics – do której doszło na gruncie „International Visibility Project”, jak również kluczowa dla projektu próba podporządkowania polskich uczelni rankingowym mechanizmom miary.

Abstrakt: Transformacja ustrojowa w Polsce lat dziewięćdziesiątych wiązała się nie tylko ze zmianami gospodarczymi, ale także z procesem dyskursywnego kształtowania nowego pracownika, dostosowanego do warunków gospodarki rynkowej (Krzeski i Piekarska 2017). W tym kontekście studenci, którzy wcześniej funkcjonowali w systemie zapewniającym im podstawowe wsparcie materialne, zostali zmuszeni do samodzielnego utrzymania się. Proces ten można interpretować jako współczesną formę akumulacji pierwotnej (Marks 1968) – ograniczono dostęp do publicznych zasobów (akademiki, stołówki), co wymusiło intensywniejsze wkroczenie studentów na rynek pracy. Jednak ten proces nie był jednorodny i nie przebiegał bez oporu (Weeks 2020). W tym okresie studenci podejmowali różne strategie sprzeciwu wobec narzuconej logiki rynku – odmowę pracy, studiowanie „dla idei”, waletowanie w akademikach czy inne formy. W mojej analizie, korzystając z krytycznej analizy dyskursu (Fairclough 2013), badam, jakie wartości i ideologie były wzmacniane w prasie oraz w jaki sposób przedstawiano studentów, którzy nie wpisywali się w nowy wzorzec przedsiębiorczego, elastycznego pracownika. Wystąpienie pokazuje, jak media konstruowały narracje o tych formach oporu oraz w jaki sposób normalizowały ideę pracy jako nieodłącznej części studenckiego doświadczenia.

Abstrakt: Transformacja ustrojowa postawiła życie polityczne na polskich uczelniach na głowie. Studenci i organizacje studenckie aktywnie uczestniczyły zarówno w tzw. opozycji demokratycznej w PRL, w obradach Okrągłego Stołu oraz w formowaniu nowej rzeczywistości w III RP. Największa opozycyjna organizacja studencka, NZS, na przestrzeni lat 1989-1998 przeszła radykalne zmiany w swojej strukturze i linii politycznej. Z organizacji quasi-związkowej, mającej ambicje reprezentacji interesu studentów i uczelni na arenie krajowej, na przestrzeni zaledwie kilku lat Zrzeszenie zmieniło się w niewiele więcej niż prawicową młodzieżówkę, tracąc w tym czasie swój masowy charakter. W mojej prezentacji przedstawię wnioski z analizy wydarzeń protestacyjnych na podstawie wycinków prasowych zgromadzonych poprzez systematyczny przegląd prasy (Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita i dzienniki lokalne). Analiza wydarzeń protestacyjnych pozwala na rekonstrukcję zmieniających się orientacji politycznych, metod działania i ambicji organizacji studenckich. W 1989 i 1990, studenci zrzeszeni w NZS okupowali budynki upadającej PZPR, nieraz doprowadzając do przekazania ich na rzecz swoich uczelni, które znajdowały się w fatalnej sytuacji lokalowej. Zaledwie kilka lat później, o NZS prasa pisała głównie w kontekście zakłócania pochodów pierwszomajowych i obrzucania polityków jajkami. Zrzeszenie podupadło liczebnie i przestało podejmować próby reprezentacji interesów studenckich, stając się aktywem politycznym “Solidarności”, a później AWS. Równolegle do zmiany orientacji NZS, postulaty przezeń porzucone były podejmowane przez szereg organizacji, od samorządów po niewielkie stowarzyszenia. Główną oś porządkującą przemiany zachodzące w Zrzeszeniu stanowią odbywające się z dużą częstotliwością Zjazdy, które obfitowały w relacje prasowe dające wgląd w spory i procesy zachodzące wewnątrz Zrzeszenia. Historia NZS potwierdza historyczne prawo, że sukces (lat osiemdziesiątych) miał wielu ojców, podczas gdy późniejsza porażka jest sierotą.

Abstrakt: Kryzysowa sytuacja finansowa, jaką zgotowano polskiemu szkolnictwu wyższemu w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, odcisnęła się na jego kondycji wyraźnym piętnem. Szczególnie, w kontekście formułowania pod adresem systemu rosnących oczekiwań związanych z dalszym i jeszcze szybszym procesem formalnego rozszerzania dostępu – umasowienia. Dynamiczny rozwój powszechnie pobierającego czesne sektora prywatnego w połączeniu z rozprzestrzenianiem się opłat za studia i usługi edukacyjne w sektorze publicznym, umożliwonych już w ustawie z 1990 roku, doprowadził do oswojenia współczesnych z pomysłem płatnej edukacji wyższej. Kontrowersje zaostrzyły się w trakcie debaty konstytucyjnej. Nawet po lewej stronie ówczesnego politycznego sporu pączkowały pomysły o pogłębieniu komercjalizacji polskiego szkolnictwa wyższego. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, szczególnie w trakcie rządów koalicji AWS-UW, działania mające na celu wprowadzenie powszechnych opłat za studia, połączonych z systemem kredytów zostały zradykalizowane. Nie pozostały jednak bez studenckiej odpowiedzi. W niniejszym wystąpieniu omówię studium przypadku kampanii na rzecz bezpłatności studiów prowadzonych w okresie czterech lat przez “Stowarzyszenie na rzecz Bezpłatnej Edukacji” oraz wiązane przez nie aktorów.